Azerbaycan’da çok sayıda kireç taşından yapılmış Orta Çağ’a ait sufi türbeleri vardır. Bu türbelerin bazıları ya dağılmış, ya da uzman olmayan şahısların müdahelesi sonucunda dağılmaktadır. Kültürel mirasımızın özgün anıtlarından olan bu türbelerin yeni nanoteknoloji yöntemlerle konservasyonu için örnek proje teklifi tarafımızdan hazırlanmıştır. Bu makalede Şeyh Dursun türbesi hakkında kısa bilgi verecek ve taş anıtların konservasyonunun esas özelliklerinden bahs edeceyik.
1399 yılında inşa edilen, hazırda Pir diye anılan Şeyh Dursun türbesi Aksu şehrinin kuzey-doğusunda, şehirden 1 km mesafededir. Sekiz köşeli türbenin duvarları el ile kesilerek yontulmuş kireç taşlarından yapılmıştır. Binanın üst örtüsü konus şeklinde tağla bağlanmıştır. Tağ da el ile kesilmiş taştan yapılmıştır. Türbenin kapısı doğu istikametindedir. Kapının üstü de tağ şekillidir. Kapı üzerinde Arap alfabesi ile kitabe vardır. Kitabe taş levha üzerinde yazılmıştır. İki misralık güzel sülüs hattıyla yazını merhum epiğraf Meşedihanım Nemet okumuştur: “Bu hoş rayiheli mükaddes (ziyaretgah) ve işıklı türbe, evliyaların görkemlisi Şeyh Dursun ibn Ahmet Padarındır. O, haram Zilhicce ayı, sekiz yüz bir yılında (Eylül 1399 yılı) vefat etmiştir”. Kitabesinin bir hissesi bozulduğu için türbenin tarihi ile ilgili farklı fikirler yaranmıştır. Aksu ilinde yayınlanan “Birlik” gazetesinin bir çok makalelerinde, Aksu Tarih Diyarşinaslık Müzesinin materyallarında bu tarih 1457 yılı olarak gösterilir. Lakin Meşedihanım Nemetin yeni okumasını ve Cemil Aleksandroviç Nasıfi, elece de Dornun okunuşlarının yanlış taraflarına dikkat etsek 1399 yılı tarihinin daha döğru variant olduğu biliner. Şeyh Dursun türbesi yakınlığında ikinci bir türbenin kalıntıları vardır. Kırmızı kerpiçten yapılmış bu türbe memarlık planına göre Şeyh Dursun türbesi ile aynı plandadır. Gelecekte kazı yapılmakla türbenin kalıntıları tamamen yüze çıkacaktır.
Evvela Şeyh Dursunun erkek yoksa kadın olması meselesine açıklık getirilmelidir. Çünki Aksu ili sakinleri arasında söylenen asılsız rivayetlerde Dursun kadın olarak anılmaktadır. Lakin kitabenin metininden de göründüğü gibi Şeyh Dursun Ahmet Padarın oğludur, yani Şeyh Dursun erkekdir. İkincisi, Şeyh Dursunun Padar obasından olmasının ne derecede doğruluğudur. Akademik Dornun, Meşedihanım Nemetin, Aksu basınında Ağamahmud Mehbalıyevin, Ağaselim Babaşovun bu hakda mülahizeleri ilginçdir. Etnoğraf Muhammed Hasan Veliyev bildirir ki, Padar obaları Safeviler tarafından İrandan göçürülmüşler ve lezgileri tabe etmek için onlara yakın bölgelerde yerleşdirilmişler. Hal-hazırda aşağıdaki köylerde yaşayırlar: Guba kazasında – Şabran Padar, Armud Padar; Göyçay kazasında – Padar Gülmalı; Aktaş kazasında – Garadağlı Padar; Şamahı kazasında – Padar; Nuha kazasında – Padar; Cebrail kazasında – Padar. Lakin kitabeden göründüğü gibi Padarlar Safevilerden evvel de Şirvanda – Aksuda yaşamışlar. Akademik Dornun arşivinde olan bir belgede ilginç bilgiler vardır: «Şeyh Dursun esil Şirvan ehlindendir. Hançoban mahalından, Padar obasındandır. Şeyh Dursun ibn Ahmet Padar şerefli bir adam olub, Goşun mahalından Kelehana köyünün batısında olan meşhur Yedi Günbezler bu Şeyh Dursunun evladlarıdır». Üçüncüsü, Şeyh Dursun ve onun neslinden olan şeyhlerin türbelerinin ziyaretgaha çevrilmesi, onların Şeyh olması sufilikle bağlı cereyanın (halvetilik) başçıları olduğunu gösterir. Şirvan hanlığının terekeme obalarından olan Padarlar 13. yüzyılda Cengiz Hanın torunu Baydar Hanın tümenlerinde Kafkas bölgesine gelmiş ve yerleşmişler. Şeyh Dursun türbesinin kitabesi Padar obalarının Şirvanda meskunlaşması hakkında mevcud mülahizelere yenilik getirmiştir.
Şeyh Dursun türbesini müşahide zamanı aşınma sorunlarının olduğu anlaşılmıştır. Bilinmelidir ki, aşınma sürecinde esas rolu taşın aşağıdaki özellikleri oynamıştır: kimyevi terkibi, teksturası ve yapısı.
Aşınmaya sebep olan amiller ise aşağıdakılardır:
– Fiziki özellikler: nem, ısı, su, donma-erime devri;
– Kimyevi özellikler: çirklenme, tuzun emele gelmesi, kimyevi reaksiyonlar;
– Bioloji özellikler: bioloji prosesler.
Bununla yanı sıra, diger çirklendiriciler de vardır:
– Atmosferdeki hissecikler: havadakı kül (toz);
– Ozon: güclü oksidleşdirici agent;
– Metallar: Katalitik reaksiyonlarda önemli rol oynayır.
Türbe Sovyet döneminde restore edilerken yanlışlıklar yapılmış, sement kullanılmış, havalandırma yerleri tutulmuştur.
Taşın nanoteknoloji yöntemle konservasyonunu yapmak için hall edilmeli esas sorunlar nüfuzetme derinliği, şaffaf olması ve renk değişikliğidir. Laboratuvarda hazırlanan uygun mahlullar taşı kenar tesirlerden korumalı ve uzun zaman için devamlı olmalıdır.
Evvela türbe ile ilgili belgeler toplanmalı, tahliller yapılmalı, neticelere gelinmelidir. Türbe etrafında arkeoloji araştırma yapılmalı, daha dakik plan ve özellikler yüze çıkarılmalıdır. Aşkar olunmuş arkeoloji kalıntılar farklı alanların uzmanları tarafından analiz olunmalı, ümumileşdirici işler yapılmalı, data bazası formalaştırılmalıdır. Laboratuvarda taşların fiziki, kimyevi ve bioloji özellikleri öğrenilmeli, onların aşınma seviyesi bilinmelidir. Türbenin havalandırma sistemi yoklanmalı, yıllık tahliller yapılmalıdır. Konservasyon yalnız laboratuvar ve in situ neticeler esasında yapılacaktır. Konservasyon projesinde gençlerin katılımı ve uluslararası YOCOCU konservasyon kurslarının yapılması da ayrıca yer alır.
Şeyh Dursun türbesi konservasyon projesi gelecekte benzer türbelerin konservasyonunda uygulana ve katılımcı gençler konservasyon işlerinde çalışa bilerler. Proje hem araştırma, koruma ve promasyon projesi, hem de modern konservasyon tecrübesinin öğretilmesi ve uygulamasına imkan vermektedir.
