Azerbaycan’da ve dünyada en eski camilerden biri Şamahı şehrindeki Cuma Mescidi’dir. Devrimize kadar yetişen Cuma Mescidi 1902 yılında depremden sonra önce Şamahılı mimar Ziver bey Ahmetbeyov’un, daha sonra Polonyalı mimar Jozef Ploşko’nun projesi esasında eski mescidin temeli üzerinde yapılmıştır.
Şamahı Cuma Mescidi hem 8. yüzyıl İslam mimarlığının eski tarihi, hem de güzel plan işlerine göre Kafkasya’nın görkemli dini yapılarındandır. Müslümanlar ilk defa şehirde çok büyük olmayan ve mihrabı Mekke’ye yönlendirilmiş mescid inşa etmişler. Şamahı Cuma Mescidi’nin duvarları ve kubbesi yerli kireç taşı ile tahta ve çivi işlenmeden yapılmıştır.
İslam geleneğine göre, eski mescidlerin yerinde yenisi yapılarken mümkün olduğu kadar önceki mescidin plan yapısı korunmalıdır. Bu sebepten 20. yüzyılın başlarında eski mescidin temeli üzerinde inşa edilmiş Şamahı Cuma Mescidi’nin ilkin plan yapısını öğrenmek mümkün olmuştur. 47 metre uzunlukta, 28 metre genişlikte olan, dikdörtgen formalı Mescid’in çok büyük salonu kareşekilli üç mustakil hisseye bölünerek birbiriyle arasındakı geniş keçitlerle birleşmektedir. Mescidin böyle plan yapısı belli derecede meşhur Arap mescidlerini – aynı devirde (8. yüzyıl) yapılmış Şam’daki Emevi Mescidi ve Kurtuba’daki Büyük Mescidi hatırlatmaktadır. Böyle plan yapısına sahip olan mescidleri merkez hattı boyunca mimarlık ve konstruksiyonuna zarar vermeden her iki tarafa genişletmek mümkündür.
Şamahı Cuma Mescidi Azerbaycan Cumhuriyeti Kültür Bakanlığının koruması altındadır. Mescid defalarca deprem ve savaşlarda yıkım görmüştür. 12. yüzyılda gürcüler Şamahıya saldırarken Cuma Mescidi de yakılmış, yıkılmıştır. 1120-1160 yıllarında Şirvanşah olan 3. Büyük Menuçöhr Şamahı Mescidi’ni yeniden esaslı şekilde yaptırmıştır. Daha sonralar Safeviler devrinde Şamahı Cuma Mescdi’nin görünümünde bazı değişiklikler yapılmıştır. 1848 yılında Mescidi gören rus ressamı Grigori Gagarin onun resmini yapmıştır. 10 yıl sonra 1859 yılında deprem sonucunda şimdiki Mescid yıkılmıştır. Son depremler 1859 ve 1902 yıllarında olmuş, her iki depremde Mescid büyük hasar görmüş, yeniden yapılmıştır. 1918 yılında ermeni daşnakları Mescidi içerisine sığınan yerel halkla birlikte yakmışlar. Yangının izleri halen görülmüktedir. 1920 yılından sonra Sovyetlerin politikası gereğince Mescid ambar gibi kullanılmıştır. 1970 yılından sonra Mescidin tarihi değeri anlaşılmış, aydınların ve o zaman Azerbaycan’ın başkanı olan Haydar Aliyev’in girişimleri ile yeniden restore edilmiştir. Uzun zaman Şamahı Tarih ve Diyarşinaslık Müzesi Mescidde yerleşmiştir. 2009-2013 yıllarında Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in nezaretinde Şamahı Cuma Mescidi yeniden restore edilmiş, minareleri ilaveten yapılmış, kendisi mescidin hizmete açılışında tarihi konuşma yapmıştır.
Azerbaycan’ın çok sayda önemli şahsiyetleri Cuma Mescidi’ne ait medresede ders almışlar. Onlardan biri halvetilik sufi mektebinin ikinci piri Seyid Yahya Şirvani’dir. Hemin medresenin kalıntıları arkeolog Huseyin Ciddi’nin kazıları zamanı bulunmuştur.
1926 yılında Cemil Aleksandroviç Nasıfi Şamahı’dan 13 km (aslında 30 km) mesafede yerleşen komşu Aksu kasabasında 1918 yılında ermeniler tarafından yakılan ve yıkılan bir mescid yıkıntısı bulmuştur. Hemin mescidde yapılan araştırmalar gösterir ki, Aksu Mescidi’nin de mimarlık planı Şamahı Cuma Mescidi ile aynıdır. Mescidin inşa olunma dönemi 8. yüzyılda Şirvan ve Dağıstan’da fetihler yaparak İslamı yayan Halife Valid’in kardeşi Ebu Müslüm’in hakimiyet yıllarıdır. Cemil Aleksandroviç Nasıfi mescidin duvarlarındaki farklı inşaat kalıntılarına esasen onun çok eski olması ve farklı dönemlerde restore edilmesi sonucuna varmıştır. Şamahı ve Aksu mescidleri aynı devirde yapılmış olup, Şirvan mimarlık anıtları gurubuna dahildir. Onlar İslam mimarlığının ender örneklerindendir.
1902 yılındaki depremden sonra kurulmuş araştırma komisyonu Şamahı şehrinin böyle çok yıkıma maruz kalma sebeplerini araştırdı. O zaman Tiflis’den gelen geolog Şahkulu Gacar kitabelere dayanarak Cuma Mescidi’nin inşa tarihinin hicri 126 yılına ait olduğunu bulmuştur. 743 yılında inşa edildiği anlaşılan Şamahı Cuma Mescidi’nin Kafkasya’da Derbent’te inşa edilen Cuma mescidinden sonra (733 yılı) en eski mesciddir.
